روند تغییرات سهم بخش کشاورزی در اقتصاد

معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارش اخیر خود به بررسی «روند تغییرات سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی»، «سهم شاغلان بخش کشاورزی برحسب مناطق شهری و روستایی» و «ارزش‌افزوده زیربخش‌های کشاورزی» پرداخته است. این گزارش نشان می‌دهد بخش کشاورزی در ایران با داشتن سهم ۳/ ۸ درصدی، کوچک‌ترین بخش از تولید ناخالص داخلی را طی ۲۰ سال گذشته به خود اختصاص داده است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که به‌طور معمول همگام با توسعه اقتصادی کشورها و رشد بخش‌های صنعتی و خدمات، روند تغییر سهم بخش کشاورزی از کل اقتصاد برای اکثر کشورها، کاهنده بوده است. اما در ایران سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی دو روند متفاوت را طی کرده است. از سال ۱۹۹۷ تا سال ۲۰۱۱ سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی از ۸/ ۹ درصد به ۹/ ۵ درصد کاهش یافته و بعد از آن سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی روند فزاینده‌ای را تجربه کرده است. به‌طوری که این سهم در سال ۲۰۱۵ به ۷/ ۱۰ درصد رسیده است. آمارها نشان می‌دهند این افزایش سهم، بیشتر تحت تاثیر کاهش رشد سایر بخش‌ها، از جمله بخش نفت و صنعت بوده است.

براساس این گزارش، در سال ۱۳۹۵ ارزش‌افزوده بخش کشاورزی به قیمت‌های ثابت سال ۹۰، به میزان ۴۴ هزار میلیارد تومان برآورد شده است که نسبت به دوره مشابه سال قبل ۲/ ۴ درصد افزایش داشته است. این بخش در سال ۱۳۹۵ سهمی در حدود ۳/ ۰ درصد از رشد ۵/۱۲درصدی تولید ناخالص داخلی را داشته است. متوسط رشد ارزش‌افزوده بخش کشاورزی در دوره ۱۳۹۵-۱۳۸۴ حدود ۵۴/ ۲ درصد بوده است. همچنین روند رشد ارزش‌افزوده این بخش تقریبا باثبات بوده، به‌غیر از سال ۱۳۸۷ که به‌علت خشکسالی، بیش از ۲۰ درصد کاهش می‌یابد.

آمارهای این گزارش نشان می‌دهد در سال‌های اخیر سهم شاغلان بخش کشاورزی از کل اشتغال کشور روندی نزولی را طی کرده است. سهم شاغلان این بخش در سال ۸۴ حدود ۷/ ۲۴ درصد بوده که در سال ۹۵ به ۱۸درصد کاهش یافته است. همچنین بیش از ۵۰ درصد از شاغلان روستایی، در بخش کشاورزی مشغول به فعالیت هستند. سهم این بخش از شاغلان روستایی طی سال‌های اخیر روند نزولی را طی کرده است به‌گونه‌ای که سهم بخش کشاورزی از شاغلان روستایی در سال ۸۴ حدود ۵/ ۵۷ درصد بوده که در سال ۹۵ به ۳/ ۵۰ درصد کاهش یافته است. بنابراین بخش کشاورزی در مناطق روستایی، از مزیت نسبی در خورتوجهی برای اشتغال‌زایی موقت تا زمان حل فراگیر مساله اشتغال و بیکاری برخوردار است. به اعتقاد نگارنده این گزارش، سرعت گرفتن روند توسعه کشاورزی تنها راه کاهش نابرابری سطوح درآمدی در مناطق شهری و روستایی است. به‌خصوص در ایران که شتاب گرفتن رشد مناطق شهری موجب سرازیر شدن نیروی کار کم‌سواد از روستاها به حاشیه شهرها، پیدایش قشر عظیمی از جمعیت بیکار در مناطق شهری و به‌وجود آمدن نابرابری در سطوح درآمدی در مناطق شهری و روستایی شده است.

زیربخش‌های کشاورزی در حساب‌های ملی

در حساب‌های ملی ایران بخش کشاورزی به پنج زیربخش اصلی زراعت، دامپروری و شکار،جنگلداری، ماهیگیری و خدمات کشاورزی تقسیم می‌شود. به‌طور متوسط بخش زراعت ۷/ ۶۵ درصد، بخش دامپروری و شکار ۸/۲۶ درصد، ماهیگیری ۴/ ۴ درصد، خدمات کشاورزی ۶/ ۲ درصد و جنگلداری ۵/ ۰ درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را به خود اختصاص داده است. بررسی اجزای ارزش‌افزوده بخش کشاورزی در سال ۱۳۹۴ نشان می‌دهد ۵/ ۳ درصد از رشد ۶/ ۴ درصدی ارزش‌افزوده متعلق به رشد ارزش‌افزوده بخش زراعت بوده است. همچنین بخش‌های دامپروری و شکار، ماهیگیری، خدمات کشاورزی و جنگلداری به‌ترتیب ۸/۰ ، منفی ۱/ ۰، ۲/ ۰ و ۲/ ۰ درصد از رشد ۶/ ۴ درصدی ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را از آن خود کرده‌اند. دو بخش زراعت و دامپروری و شکار بخش عمده‌ای از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را تشکیل می‌دهند. در دوره ۱۳۹۴-۱۳۸۳ به‌طور متوسط حدود ۹۳ درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی ایران متعلق به این دو بخش بوده است.

براساس آمارهای این گزارش، بخش زراعت به‌عنوان مهم‌ترین زیربخش کشاورزی طی دوره ۱۳۹۴-۱۳۸۳ به‌طور متوسط ۷/ ۶۵ درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را به خود اختصاص داده است. ارزش تولید و ارزش‌افزوده بخش زراعت در سال ۹۴ به قیمت ثابت سال ۹۰، به ترتیب ۴۰ و ۲۷ هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به دوره مشابه سال قبل به ترتیب از رشد ۴/۶ و ۶/ ۵ درصدی برخوردار است. این دو مولفه در سال ۹۴ نسبت به سال ۸۳ به ترتیب ۸ و ۹ هزار میلیارد تومان افزایش داشته است.

همچنین نسبت ارزش‌افزوده به ارزش تولید بخش زراعت (به قیمت جاری) در سال ۸۳ حدود ۲/ ۶۷ درصد بوده که این نسبت در سال ۹۴ به حدود ۴/ ۷۵ درصد افزایش یافته است. این مساله نشان می‌دهد بخش زراعت در سال ۹۴ نسبت به سال ۸۳ به‌ازای هر واحد تولید، ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد کرده است. همچنین متوسط نسبت ارزش‌افزوده به ارزش تولید این بخش در دوره ۱۳۹۴-۱۳۸۳ حدود ۷/ ۷۱ درصد بوده است. ویژگی منفی بخش زراعت در آن است که وابستگی شدیدی به شرایط محیطی دارد. به‌وجود آمدن خشکسالی در سال ۸۷ موجب شد ارزش تولید و ارزش‌افزوده این بخش به قیمت ثابت سال ۹۰، به‌ترتیب ۴/۲۷ و ۱/ ۲۵ درصد کاهش یابد. متوسط رشد این دو مولفه در دوره مذکور به ترتیب ۲ و ۶/ ۳ درصد بوده است. دامپروری و شکار دومین زیربخش مهم بخش کشاورزی ایران است که طی دوره   1394-1383 به‌طور متوسط ۸/ ۲۶ درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را به خود اختصاص داده است. ارزش تولید و ارزش‌افزوده بخش دامپروری و شکار در سال ۹۴ به قیمت ثابت ۹۰ به‌ترتیب ۲۸ و ۱۱هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال ۸۳ به‌ترتیب ۶ و ۲ هزار میلیارد تومان افزایش یافته است. برآوردهای انجام شده حاکی از آن است که متوسط رشد ارزش تولید و ارزش‌افزوده این بخش در دوره مذکور به‌ترتیب    4/ 2 و ۸/ ۱ درصد بوده است. روند رشد این دو مولفه طی این دوره باثبات بوده، به‌غیر از سال ۸۷ که ارزش تولید و ارزش‌افزوده آن به‌ترتیب ۳/ ۱۰ و ۱/ ۱۱ درصد کاهش می‌یابد. متوسط نسبت ارزش‌افزوده به ارزش تولید این بخش(به قیمت جاری) در دوره مورد نظر حدود ۷/ ۴۶ درصد بوده است. این نسبت در سال ۸۳ معادل ۸/ ۴۲ درصد بوده که در سال ۹۴ به ۲/ ۴۴ درصد افزایش یافته است. بنابراین مانند بخش زراعت، این بخش نیز در سال ۹۴ نسبت به سال ۸۳ به‌ازای هر واحد تولید، ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد کرده است.