Inclusive Finance
Challenges and Opportunities
The Rome-based agencies' perspectives
Enabling poor rural people to overcome poverty
سرمایه گذاری فراگیر
چالش ها و فرصت ها
دیدگاه مشترک آژانس های تخصصی-بین المللی مستقر در رم-ایتالیا
توانمندسازی فقرای روستایی برای غلبه بر فقر
آلوین میلر
کارشناس ارشد و رهبرگروه کسب و کار کشاورزی و امور مالی
سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو)
calvin.miller@fao.org مایکل هامپ
مشاور ارشد تامین مالی روستایی
بخش فنی و برنامه ریزی
صندوق بین المللی توسعه کشاورزی
m.hamp@ifad.org براون بوگارت
مشاور برنامه ریزی
بخش برنامه ریزی و نوآوری برنامه جهانی غذا
brian.bogart@wfp.org 
مقدمه
اکثر خانوارها و بنگاه‌های روستایی برای رشد تولید درآمد نیاز به دسترسی به خدمات مالی دارند. این ویژگی به‌خصوص در مورد افرادی است که در سطح 500 میلیون مزارعه کوچک جهان کار می‌کنند و در کنار آن‌ها، بسیاری از صنایع کشاورزی وجود دارند که با آن‌ها خریدوفروش می‌کنند. به‌هرحال، دسترسی به منابع مالی در کشورهای درحال‌توسعه از نوعی ناهمگونی در توزیع حکایت دارد. توسعه سرمایه‌گذاری فراگیر به معنای تشدید عمق فعالیت‌ها و ارائه خدمات به گروه‌های حاشیه‌نشین، به‌ویژه زنان و گسترش وام‌ها فراتر از حوزه محدود اعتبارات خرد متعارف به بهره‌برداران کف هرم اقتصادی است. کشاورزان خرد نیاز به دسترسی مداوم به خدمات مالی خاص و متناسب با فعالیت کشاورزی و حضور در بازارهای خود رادارند. متأسفانه، تولیدکنندگان کوچک از سوی مؤسسات مالی تجاری، اغلب به‌عنوان مخاطبان بسیار خطرناک تصور شده و لذا در زمره قشر گمشده قرارگرفته و ازنظر تأمین مالی، موردتوجه و حمایت مؤسسات خرد و بانک‌های تجاری واقع نمی‌شوند. در بسیاری از موارد، خدمات مالی رسمی با رویکرد تجاری و سرمایه‌گذاری تولیدکنندگان خرده‌پا همسو نبوده و این‌گونه خدمات اصولاً، یا بیش‌ازحد دور از دسترس و یا بیش‌ازحد گران تمام می‌شود.
در این خصوص، کشاورزان و کارآفرینان زن، علاوه بر موانع قانونی و مقرراتی، با چالش‌های نسبتاً بیشتری در دسترسی به خدمات مالی، آموزش، شبکه‌ها و اطلاعات، مواجه هستند. تحمل کارهای بدون مزد نیز، مانع از توانایی زنان روستایی در برخورداری از مزایا و فرصت‌های شغلی خارج از مزرعه و ظرفیت‌های بازار در بخش کشاورزی می‌شود. بنگاه‌های کوچک و متوسط روستایی (SMEs) نیز که در آن کشاورزان برای خرید نهاده‌ها و فروش محصول خود تکیه می‌کنند، نیاز به خدمات مالی متنوع دارند. این بنگاه‌ها اغلب در لایه میان تسهیلات موردنیاز مصرف‌کننده که توسط نهادهای اعتبارات خرد تأمین می‌شود و خدمات مالی بانک‌ها، نقش‌آفرینی می‌کنند. درنتیجه، آن‌ها همواره در حسرت دریافت خدمات مالی و وام‌هایی هستند که برای رشد و پویایی خود نیاز دارند.
خانوارهای خرده‌پا به طیفی از خدمات مالی به شرح زیر نیازمند هستند:
•صرفه‌جویی و پس‌انداز جهت مدیریت جریان نقدینگی موردی، پاسخ به شوک‌های بیرونی و سرمایه‌گذاری
•تأمین سرمايه کار براي پوشش هزینه فعالیت‌های خود درزمینهٔكشاورزي و بازاريابي
•تدارک سرمایه‌گذاری و دسترسی به خدمات اجاره (نظیر ماشین‌آلات تولید) و بیمه
•انتقال پول برای ارسال و دریافت مخارج اعضای خانواده با هزینه معقول و یا خریدوفروش کالاها
•نقدینگی برای هزینه‌های عادی یا فوق‌العاده‌ی خانوار
•خدمات بیمه برای مدیریت و جبران خطرات و رویدادهای غیرمنتظره
فقرا اغلب نمی‌توانند به یک بازار دسترسی پیداکرده و یا سرمایه سازی کنند تا امکان بازپرداخت وام خود را داشته باشند. بعلاوه، آن‌ها اغلب از برنامه‌های حمایتی و امنیتی-اجتماعی خاصی استفاده می‌کنند که معمولاً شامل دریافت وجوهات نقدی / کوپن، کمک‌های غذایی، یا خدمت در سازمان‌های دولتی می‌شود، لذا گاهی اوقات، این حمایت‌ها فاقد راهبردهای مؤثر برای خروج آن‌ها از دایره فقر است.
شیوه‌های تأمین مالی به نفع فقرا
سه سازمان غذائی سازمان ملل متحد در رم (FAO، IFADو WFP) روش‌های خاصی را ارائه داده و بر استفاده از ابزارهای نوآورانه مالی و خاص به شرح زیر، در ارتباط با کشاورزان خرده‌پا تأکید نموده‌اند:
•تأمین اعتبار از طریق بنگاه‌های کشاورزی بخش خصوصی –تزریق مالی در زنجیره تولید همراه با تأمین سایر کالاها و خدمات (مثال؛ بذر، نهاده‌ها، اطلاعات آب‌وهوا، خدمات بیمه) از طریق ترتیبات «تأمین مالی خط تولید کشاورزی» یا تأمین مالی زنجیره ارزش به‌منظور عرضه و فروش محصولات باارزش بالاتر در بستری نظام‌مند و تحت روابط کشاورزی قراردادی که در آن اعتبارات به‌صورت جنسی (نهاده‌های تولید) و بازپرداخت وجه (به شکل محصول)، امکان افزایش تعداد وام‌های کوچک‌مقیاس به کشاورزان را فراهم می‌کند. این سازوکار، دسترسی به کمک فنی و بازاریابی را برای کشاورزان تسهیل می‌کند. تعاونی‌های بازاریابی نیز به‌عنوان بازاریاب واسطه عمل کرده و می‌توانند نقش تأمین‌کننده اعتبارات کوتاه‌مدت را ایفا کنند که درواقع، نوعی از سرمایه سازی مالی را برای اعضای خود فراهم می‌آورند.
•وثیقه سازی از دارایی‌های فیزیکی: - علاوه بر تضمین‌های رایج در بحث وام، بزرگ‌ترین ابزار در اختیار کشاورزان خرده‌پا، قبض انبار محصولات آن‌هاست که در آن، شخص ثالثی به کمک سیستم خود و نگهداری محصولات سپرده‌شده کشاورزان در انبار و طبق استانداردهای پذیرفته‌شده، اقدام به صدور قبض انبار نموده و این قبض به‌عنوان سند یا وثیقه معتبر برای اخذ وام مورداستفاده واقع می‌شود. این شیوه، ضمن دسترسی بهتر به تسهیلات مالی، کاهش هزینه‌های مبادله در بازار را به نفع کشاورزان فراهم می‌کند.
•وثیقه سازی به کمک قراردادهای تحویل آتی - کشاورزان خرده‌پا با استفاده از این سازوکار و در تعامل با خریداران بنام و خوش‌نام، می‌توانند وثیقه لازم و معتبر برای ضمانت وام خود را تدارک ببینند.
•فناوری نوین اطلاعات و ارتباطات - ارائه‌دهندگان خدمات مالی تشویق به تجهیز خود به سامانه‌های مدیریت و اطلاعات می‌شوند تا بتوانند چندین نوع تسهیلات و خدمات مالی همچون؛ اعتبارات ویژه، پس‌انداز و پرداخت، ازجمله معاملات سرزمین (حراج در محل) و انتقال مستقیم تسهیلات به بهره‌برداران را فراهم نمایند.
•صرفه‌جویی و بیمه - انواع حساب‌های پس‌انداز و خدمات بیمه‌ای مختلف را می‌توان برای کمک به بهره‌برداران خرده‌پا تخصیص داد تا سطح آن‌ها از کشاورزی معیشتی به تراز اقتصاد بازار نزدیک‌تر شود.
نگاهی به آن‌سوی تولید
بی‌شک، تأمین مالی زنجیره‌های ارزش در بخش کشاورزی به مفهوم جایگزین سامانه‌های متعارف و سنتی در این فرایند نیست. باوجود مزایای بسیار این رویکرد جدید، روند جاری تأمین مالی زنجیره‌ها کماکان نمی‌تواند طیف وسیعی از خدمات مالی موردنیاز خانوارهای روستایی در سایر زمینه‌های غیر کشاورزی را فراهم کند. چالش بزرگ‌تر برای خانوارهای کشاورز فقیرتر آن است که آن‌ها معمولاً در خارج از محدوده اختیارات نظام شدیداً مقرراتی تأمین مالی، قرار می‌گیرند. توصیه می‌شود که تقاضای این گروه از بهره‌برداران به خدمات مالی، با یک نگاه فراگیر و جامع، مدنظر واقع شود.
در فرآیند توسعه اقتصادی روستا، باید از ایجاد و توسعه نظام‌های مالی روستایی توانمند و پویا در برقراری دسترسی پایدار روستائیان به خدمات مالی فراگیر و تقاضا-محور به نفع آنان حمایت نمود.
در این خصوص، آژانس‌های تخصصی مستقر در رم-ایتالیا باملاحظه چالش‌های ماندگار در سطح کشور و طراحی راه‌حل‌ها و فرصت‌های مقیاس‌پذیر (مناسب)، به رایزنی با سایر متصدیان و نهادهای وابسته به سازمان ملل ادامه می‌دهند.
ظرفیت‌سازی در تأمین مالی روستایی (CABFIN) نوعی مشارکت در شبکه دانش‌بنیان است که با همکاری در مسیر توسعه با فائو، ایفاد، بانک جهانی، صندوق توسعه سرمایه‌گذاری سازمان ملل متحد و صندوق آلمانی Deutsche Gesellschaft Für Zusammenarbeit (GIZ)، پی‌ریزی شده است. این ایده، از مرکز فراگیری سرمایه‌گذاری و تأمین مالی روستایی که به ارائه اطلاعات و آموزش پیرامون شیوه‌های تأمین مالی و سرمایه‌گذاری به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و اسپانیایی می‌پردازد، حمایت می‌کند.
هم‌اکنون، فائو و ایفاد مشترکاً برای حمایت از کشورهای آفریقایی، در چارچوب برنامه توسعه جامع کشاورزی در آفریقا تلاش کرده و برنامه‌های مفیدی را باهدف توسعه سرمایه‌گذاری، ارتقای صنایع تبدیلی و اشتغال‌زایی در بخش کشاورزی این قاره را در دست بررسی و اجرا دارند. این دو نهاد تخصصی-بین المللی همچنین، با پشتیبانی فنی از برنامه جهانی غذا (WFP) در قالب «خرید برای پیشرفت» ، به بهبود دسترسی به منابع مالی این کشورها کمک می‌کنند. رهیافت (P4P) درواقع، ترویج خریدهای محلی مواد غذایی اصلی با قصد دستیابی به توسعه بالاتر از طریق خرید از فروشندگان خرده‌پا به شیوه‌ای دوستانه، در کنار ظرفیت‌سازی در سطح کشور و اعمال مدیریت بهتر در فرآیند پس از برداشت، دسترسی به خدمات مالی و دانش مالی، تعریف‌شده است.
تسهیلات مدیریت ریسک آب و هوایی WFP / IFAD، نوعی طرح ابتکاری و مشترک است که از توسعه ابزارهای نوآورانه در مدیریت و ارزیابی ریسک آب‌وهوا مانند؛ شاخص (تعیین نرخ) بیمه متناسب با آب‌وهوا که باعث بهبود معیشت روستایی و کاهش گرسنگی آن‌ها می‌شود، پشتیبانی می‌کند. برنامه جهانی غذا از طریق شبکه‌های ایمنی و برنامه‌های تأمین اجتماعی، موجب بهبود روند تأمین مالی در تهیه غذا برای اقشار فقیر و آسیب‌پذیر شده و از طریق دسترسی بهتر آنان به منابع مالی و با حداقل هزینه و وسیله ممکن، نظیر عاملیت خدمات در سیستم بانکی و طرح‌های مبتنی بر تلفن همراه، به تلاش‌های خود ادامه می‌دهد.
بلوغ و فراغت مالی یک رویکرد تحولی است که باهدف آماده‌سازی ذینفعان به ادغام در بازار می‌اندیشد تا فعالیت‌های کسب‌وکار (و منافع خانوار) آن‌ها با کمترین سطح حمایت تا آخرین لحظه‌ها ادامه یابد. این برنامه از یک هدف سه مرحله‌ای استفاده می‌کند تا فقیرترین خانوارها را شناسایی نماید. حمايت از مصرف نیز، به‌صورت نقدي يا با بسته‌های کمک غذایی، پیش‌بینی‌شده است. میزان، تعداد وعده‌های غذایی و مدت‌زمان این‌گونه حمایت‌ها نیز در مناطق مختلف، متفاوت است. گزینه‌هایی برای تأمین معیشت پایدار با حضور شرکت‌کنندگان موردبحث و تبادل‌نظر واقع‌شده تا مستقلاً، دارایی متناسب با مجموعه علایق و مهارت‌های آنان، سنجیده و ارزیابی شود.
نتایج حاصله حکایت از شواهد متقن در مؤثر بودن مدل فراغت مالی داشته و می‌تواند منجر به بهبود امنیت غذایی، افزایش و تنوع منابع درآمدی متنوع و افزایش دارایی‌ها شود. افزایش تراکنش‌های مالی نیز باعث تقویت نظام تأمین مالی فراگیر خواهد شد.
در سال 2013، بیش از 450 میلیارد دلار از سوی مهاجران خارج از کشور به کشورهای درحال‌توسعه تزریق‌شده که 40 درصد آن در مناطق روستایی هزینه خواهد شد. صندوق بین‌المللی توسعه کشاورزی از طریق تسهیلات تأمین مالی از طریق تراکنش‌های مالی با همکاری کمیسیون اروپا، گروه مشاوره‌ای برای کمک به فقرا، بانک جهانی، صندوق توسعه سرمایه‌گذاری سازمان ملل متحد و دولت‌های لوکزامبورگ و اسپانیا، به ارزیابی محدودیت‌های عمده در بازار پول نقل‌وانتقال پرداختند. درحالی‌که این‌گونه تراکنش‌ها عمدتاً برای رفع نیازهای روزانه مورداستفاده قرار می‌گیرند، درصد کمی از این جریان نقدینگی نیز در بخش کشاورزی سرمایه‌گذاری می‌شود که چهار برابر کمک‌های رسمی جهانی برای توسعه این بخش است. بااین‌حال، هنوز تسهیلات قابل‌توجهی برای به حداکثر رساندن سرمایه‌گذاری‌های متنوع و مؤثر در بخش کشاورزی موردنیاز است. هم‌اینک، ایده ابتکاری برای سرمایه‌گذاری‌ای مؤثر در کشاورزی در حال بررسی چگونگی اجماع جهانی و هدایت ظرفیت‌های واقعی برای تأثیرگذاری مثبت بر زندگی مردم فقیر روستایی است.
سوالات مهم برای بحث و کالبدشکافی موضوع:
•چگونه می‌توانیم خدمات مالی مناسب را برای کشاورزان خرده‌پا ارائه دهیم و چگونه می‌توانیم آن‌ها را به بازار وصل کنیم؟ چالش‌های عمده و راه‌حل‌های ممکن و مؤثر کدم‌اند؟
•بسیاری از بانک‌ها کشاورزان خرده‌پا را به‌عنوان کارآفرینان بخش نمی‌شناسند. بهترین شیوه‌های ارائه خدمات مالی و توسعه کسب‌وکار به‌منظور کمک به بنگاه‌های خرد، کوچک و متوسط و تسهیل روند رشد و پویایی آن‌ها چیست؟
•با توجه به اهمیت کشاورزی در تقویت امنیت غذایی، تغذیه و توسعه روستایی در چارچوب اهداف توسعه پايدار پسا 2015، چگونه می‌توان روند دسترسی به خدمات مالی را شتاب بخشید؟ حرکت به‌سوی تسلط برجهانی شدن راداریم
دسترسی به خدمات مالی؟ چگونه نهادهای مستقر در رم، همراه با دیگر نهادهای سازمان ملل متحد، می‌توانند مشترکا یک چشم‌انداز و مسیر مناسب برای بهبود دسترسی جهانی به منابع مالی را تعریف و تسریع کنند؟
•چگونه سازمان‌های مستقر در رم می‌توانند مستقلاً و یا به کمک شرکای سازمان ملل متحد و سایر فعالان مانند؛ اپراتورهای تلفن همراه، شرکت‌های خصوصی، مؤسسات خدمات مالی و صاحبان کسب‌وکارهای بخش کشاورزی می‌توانند به توسعه این مهم کمک کنند؟ آیا راهکار ملی خاصی در این زمینه وجود دارد؟
•چگونه می‌توان برنامه‌های انتقال پول نقد و سایر سازوکارهای پرداخت که توسط سازمان‌های تخصصی مستقر در رم پشتیبانی شده، می‌توانند به توسعه سامانه‌های تأمین مالی کمک کرده و یا خانوارها و بنگاه‌ها را به سمت افتتاح حساب‌های رسمی (بانکی) و دیگر خدمات مالی رسمی، ترغیب نمایند؟
•چطور می‌توان میزان پیشرفت در راستای تحقق تأمین مالی فراگیر و پایان دادن به گرسنگی، کاهش فقر و دستیابی به امنیت غذایی را در سطوح ملی و جهانی، پایش و اندازه‌گیری نمود؟
www.ifad.org/documents/10180/dbee93fc-ba84-42bd-ad7b-789منبع گزارش:
مترجم و ویراستار: احمد یوسفی؛ کارشناس مشاور روابط عمومی و امور بین الملل شرکت مادر تخصصی صندوق حمایت از توسعه سرمایه گذاری در بخش کشاورزی
دی ماه 1396